Ramy regulacyjne
W Europie organami właściwymi do wydawania pozwoleń na dopuszczenie do obrotu leków i szczepionek są: Europejska Agencja Leków (EMA) jako organ unijny oraz organy ds. wydawania takich pozwoleń poszczególnych państw członkowskich. Zasadniczo firmy farmaceutyczne mogą uzyskać pozwolenie na dopuszczenie do obrotu swoich leków w drodze scentralizowanej przez EMA procedury (mającej na celu uzyskanie pozwolenia na dopuszczenie do obrotu w całej UE) lub w drodze krajowych postępowań o pozwolenie na dopuszczenie do obrotu. W niniejszej publikacji skupimy się na procedurach dopuszczenia do obrotu przez EMA.
Pozarejestracyjne stosowanie leków
Kilka leków, które nie zostały dopuszczone do obrotu – w ogóle lub w kontekście leczenia COVID-19 – stosuje się w leczeniu ciężkich przypadków COVID-19. W przypadku środków farmaceutycznych dopuszczonych do obrotu pozarejestracyjne stosowanie leków (stosowanie leku niezgodne z etykietą, off label) jest dopuszczalne – jednak pod pewnymi warunkami. Prawo na poziomie UE nie określa wytycznych dotyczących stosowania leków niezgodnie ze wskazaniami i charakterystyką produktu leczniczego, natomiast przepisy poszczególnych państw członkowskich regulują tę kwestię indywidualnie. Mimo, że stosowanie leków niezgodne z przeznaczeniem jest dopuszczalne, takie działanie rodzi szereg pytań natury prawnej, w szczególności co do kwestii odpowiedzialności lekarza prowadzącego i firmy farmaceutycznej wprowadzającej lek na rynek.
Programy “humanitarnego stosowania leków”
Określenie „humanitarne stosowanie leków” odnosi się do specjalnych programów mających na celu udostępnianie pacjentom leków nie mających jeszcze pozwolenia na dopuszczenie do obrotu. Rozwiązanie to nie jest nowe – wprowadzono je w Stanach Zjednoczonych już w 1987 r., jednak dopiero teraz zyskuje na popularności w prawie europejskim. Po raz pierwszy wprowadzono je w rozporządzeniu UE z 2007 r. ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków (rozporządzenie (WE) nr 726/2004, rozporządzenie EMA). Rozporządzenie EMA określa kryteria i warunki „humanitarnego stosowaniu leków”, które podlegają procedurze scentralizowanej.
W odniesieniu do wydawania pozwoleń dopuszczających leki do obrotu w ramach krajowych lub skoordynowanych procedur na poziomie państw członkowskich dyrektywa w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi, zwana także wspólnotowym kodeksem farmaceutycznym (dyrektywa 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001 r.), umożliwia państwom członkowskim wdrożenie procedur spełniających wymagania przewidziane w rozporządzeniu EMA.
Na podstawie przepisów UE kilka państw członkowskich wprowadziło krajowe programy „humanitarnego stosowania leków”. Takie programy są zwykle inicjowane przez firmę farmaceutyczną i muszą spełniać wymogi regulacyjne, z których niektóre tylko są określone w prawie UE. Wymagania te obejmują między innymi:
- „humanitarne stosowanie leków” dotyczy wyłącznie chorób przewlekłych lub mocno wyniszczających,
- leczenie dostępnym na rynku lekiem nie przynosi zadowalających rezultatów,
- leki do programu zostaną dostarczone bezpłatnie.
W nagłych przypadkach pozarejestracyjnego i „humanitarnego” stosowania leków kodeks farmaceutyczny stanowi szczególną podstawę prawną, co pozwala państwom członkowskim na dopuszczenie do obrotu leków bez uzyskania pozwolenia oraz zwalnia pracowników służby zdrowia i firmy farmaceutyczne od odpowiedzialności. Państwa członkowskie korzystały już z tych przepisów podczas pandemii COVID-19.
Porady naukowe i proceduralne
EMA i właściwe organy państw członkowskich oferują bezpłatne porady naukowe i proceduralne firmom farmaceutycznym i instytucjom opracowującym leki lub szczepionki przeciwko COVID-19. Władze nadają obecnie priorytet projektom związanym z diagnozą i / lub leczeniem COVID-19 dlatego wsparcie obejmuje również porady prawne na etapie opracowywania i wydawania pozwoleń na dopuszczenie do obrotu.
Procedura przyspieszona
W indywidualnych przypadkach EMA i krajowe organy ds. rejestracji oferują przyspieszoną procedurę dopuszczenia do obrotu leku lub szczepionki przeciwko COVID-19. Ta przyspieszona procedura obejmuje możliwość przeglądu danych klinicznych w sposób ciągły, tj. dane kliniczne są przekazywane przez badacza, a EMA dokonuje ich przeglądu, gdy tylko zostaną przez niego udostępnione. Czas jest tutaj kluczowy dlatego niektóre krajowe organy ds. rejestracji wdrażają kolejne akty prawne maksymalnie przyspieszające procedurę udzielania zezwolenia na dopuszczenie do obrotu.
System PRIME
W 2016 r. EMA wprowadziła program leków priorytetowych (Priority Medicines program, PRIME) jako wsparcie dla twórców opracowujących leki ukierunkowane na niezaspokojone potrzeby medyczne. Aby spełnić to kryterium, lek należy zastosować w leczeniu choroby, dla której nie ma dostępnej opcji leczenia (jak w przypadku COVID-19), lub lek musi mieć znaczącą przewagę nad istniejącymi (dostępnymi na rynku) opcjami leczenia.
Przyspieszona weryfikacja w ramach PRIME trwa maksymalnie 150 dni (210 dni EMA zajmuje przegląd dokumentów aplikacyjnych w standardowej procedurze), nie wliczając zawieszenia terminu, na uzupełnienie dokumentacji rejestracyjnej. Kilka leków i szczepionek przeznaczonych do leczenia lub zapobiegania COVID-19 przechodzi obecnie procedurę PRIME.
Warunkowe pozwolenie na dopuszczenie do obrotu
W wyjątkowych przypadkach EMA udziela tymczasowych i warunkowych pozwoleń na dopuszczenie do obrotu leków przeznaczonych do leczenia, zapobiegania lub diagnozowania chorób zagrażających życiu lub mocno obciążających. Warunkowe pozwolenie na dopuszczenie do obrotu można również rozważyć w przypadku leków przeznaczonych do stosowania przeciwko zagrożeniu dla zdrowia publicznego w sytuacji uznanej przez WHO lub Unię Europejską za kryzysową. Pandemia COVID-19 prawdopodobnie będzie poligonem doświadczalnym w tym zakresie.
Warunkowe pozwolenie na dopuszczenie do obrotu wymaga posiadania przez lek znacznej przewagi terapeutycznej nad istniejącymi metodami leczenia lub przynoszenia przez ten lek korzyści pacjentom. Pozwolenie jest początkowo ważne przez okres jednego roku, ale może zostać przedłużone lub przekształcone w bezwarunkowe pozwolenie na dopuszczenie do obrotu po pomyślnym zakończeniu wszystkich faz badań klinicznych. Od momentu wprowadzenia systemu PRIME EMA przyznała warunkowe pozwolenie na dopuszczenie do obrotu w ponad 30 przypadkach, ale jeszcze nie w związku z COVID-19 (może się to jednak zmienić w najbliższych dniach z uwagi na zatwierdzenie leku Remdesivir przez EMA).
Podsumowanie
Firmy i instytucje badawcze powinny na wczesnym etapie zbadać, czy do trwających i planowanych badań klinicznych w Europie mogą mieć zastosowanie procedury przyspieszonego przeglądu i zatwierdzania. Aby skutecznie konkurować w wyścigu o opracowanie skutecznych leków i szczepionek przeciwko COVID-19, firmy i instytucje potrzebują nie tylko odpowiedniego leku, ale też właściwej zgody na dopuszczenie do obrotu i strategii dostępu do rynku.